एक दिन हिलोमा गोडा चोप्दैमा उब्जनी बढ्ला र ?

आज असार १५ गते अर्थात् राष्ट्रिय धान दिवस । पछिल्लो समय नेपाली समाजमा आजको दिनलाई दही चिउरा खाने पर्वका रूपमा पनि मनाउन थालिएको छ । असार महिनामा ‘मानो रोपेर मुरी फलाउने’ पनि भनिन्छ । 

नेपाल कृषिप्रधान देश हो । हाम्रो अर्थतन्त्रको मूलआधार कृषि नै हो । अधिकांश जनसंख्या कृषि पेशामा संलग्न छन् । तर, कृषि क्षेत्रका सँगसँगै किसानहरूको जीवन निकै कठिन र चुनौतीपूर्ण छ । नेपालका किसान धेरै समस्यासँग जुझिरहेका छन्, जसले उनीहरूको जीवनयापनलाई दुःखद बनाइदिएको छ । 

 प्राकृतिक विपद्को मार

नेपालको भौगोलिक बनावट र मौसम परिवर्तनको कारण, किसानहरू प्राकृतिक विपद्को शिकार बन्ने गर्छन् । वर्षा, सुख्खा, हावाहुरी, पहिरो र हिमपातजस्ता प्राकृतिक विपद्हरूले कृषि उत्पादनमा ठूलो प्रभाव पार्छन् । जाडो र गर्मीको अत्यधिक उतारचढावले उत्पादनमा असन्तुलन ल्याउँछ । बारम्बार हुने बाढी र पहिरोले किसानका खेतहरू बगाउँछ, जसले उनीहरूको उत्पादन नष्ट गरिदिन्छ र कृषकको जीवनयापनलाई कठिन बनाइदिन्छ । 

भूमि र जलस्रोतको अभाव

नेपालका धेरै किसानहरूले सानो भूमिमा कृषिकर्म गर्दै आएका छन् । तर, भूमिको सन्दर्भमा अनेकौं समस्या छन् । एकातिर भूमि सानो हुनु, अर्कातिर भूमिको उर्वरता घट्नु, र तेस्रो जलस्रोतको अभावका कारण किसानहरूको काममा असर मुख्य हो । नेपालमा जलवायु परिवर्तनका कारण जलस्रोतका मुहान घटेका छन्, जसले कृषकलाई खेतीमा असहज बनाएको छ । खासगरी तरकारी र अन्न उत्पादनमा पानीको अभावले ठूलो समस्या ल्याएको छ ।

आधुनिक प्रविधिको अभाव

नेपालका ग्रामीण क्षेत्रमा कृषिमा प्रविधिको प्रयोग निकै कम छ । आधुनिक कृषि प्रविधिहरू, जस्तै उन्नत बीउ  र कृषि यन्त्रको पहुँच धेरै किसानसम्म पुगेको छैन । यसले उत्पादकत्व घटाउँछ र परम्परागत कृषि विधिहरूसँगै जोखिम पनि बढाउँछ । किसानहरूलाई अझै पनि पुराना र मानिस संलग्न भएर कृषिकर्म गर्नुपर्छ जसले समय, लागत र मेहनतको खपत बढाउँछ ।

 वित्तीय र बजार समस्या

नेपालका किसानहरूलाई कृषिऋण प्राप्त गर्न निकै कठिन छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले कृषि क्षेत्रमा लगानी गर्न अनिच्छा देखाएको पाइन्छ । यसबाट किसानहरूले चाहेर पनि आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्न सकेका छैनन् । किसानहरू आफ्ना उत्पादनलाई व्यापारिक बजारसम्म ल्याउन असमर्थ छन् । त्यसैले उनीहरूको उत्पादनले उचित मूल्य पाउन सकेको छैन । 

सरकारको अनुत्तरित भूमिका

सरकारले कृषि क्षेत्रमा पर्याप्त ध्यान दिएको छैन भने बजेट अभाव त्यत्तिकै छ । सरकारले किसानको समस्या समाधानका लागि प्रभावकारी नीति र योजनाहरू प्रस्तुत गरे पनि त्यो कागजमा मात्र सीमित छ ।  कृषिमा अनुदान, बीउ र सिँचाइका लागि आधारभूत सुविधा उपलब्ध गराउन ढिलो भइसकेको छ ।

शिक्षाको कमी र कृषकको मानसिकता

नेपालका धेरै किसानहरू प्रायः अशिक्षित छन् । यसकारण उनीहरूको कृषि ज्ञान र क्षमतामा ह्रास देखिन्छ । यसले उनीहरूलाई कृषि क्षेत्रको विकास र आधुनिक कृषि प्रविधिहरूको प्रयोगमा व्यवधान ल्याएको छ । 

स्वास्थ्य र जीवनस्तर

कृषकहरूको जीवनस्तर अन्य पेशासँग तुलना गर्दा निकै तल छ । उनीहरूमा सस्तो उपचार, स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा जस्ता आधारभूत सुविधाहरूको अभाव छ । कृषि क्षेत्रमा लामो समयसम्म काम गर्दा उनीहरू शारीरिक र मानसिक रूपमा थाकेका हुन्छन्, जसले उनीहरूको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पुर्याउँछ ।

आज धान दिवसको दिन किसानको खेतमा गोडा चोपल्न गएर मात्र किसानलाई राहत मिल्दैन । कृषि प्रविधिको विकास, जलस्रोत व्यवस्थापन, वित्तीय सहायता र कृषकहरूको तालीममा लगानी गरेर मात्रै नेपाली र नेपालको कृषि क्षेत्रलाई आत्मनिर्भर र समृद्ध बनाउन सकिन्छ । तबमात्रै राष्ट्रको समृद्धिमा टेवा पुग्न सक्छ ।

नेपाली किसानहरूको पीडा निकै गहिरो र जटिल छ । उनीहरूको जीवनयापन, स्वास्थ्य, शिक्षा, र उत्पादनका सबै पक्ष प्रभावित छन् । सरकार र नागरिक समाजले किसानहरूको जीवन सुधारका लागि ठोस कदम चाल्न अब ढिलो गर्नुहुन्न ।