​कोही त्यत्तिकै महापुरुष बन्दैन कमरेड

•  राजेन्द्र स्थापित

त्यसबेला माओत्सेतुङ एउटा निजी विद्यालयमा पढ्दै थिए । स्कुल घरबाट टाढा थियो । अरु विद्यार्थीसरह उनले पनि आफ्नी आमा वेन खिमेइले बनाइदिएको खाजा लाने गर्थे । एक दिन टिफिन समयमा सबै विद्यार्थी खाजा खान थाले तर एक बालक खाजा नखाइकन स्कुल हाताबाट निस्किए । उत्सुक माओ उनको पिछा गर्न थाले । केही पर पुगेर ती बालक दाउरा संकलन गर्दै थिए । माओलाई उत्सुकता जाग्यो । खाजा नखाइकन दाउरा संकलन गर्न जानुको कारण पत्ता लगाउन खोजे । दुई–तीन दिन त्यसैगरी बित्यो । अन्त्यमा ती बालक अत्यन्त गरिब भएको, खाजा ल्याउन असमर्थ मात्र होइन, भोको पेटमै स्कुल आउने गरेको थाहा पाए । उनमा करुणा जाग्यो । त्यो दिनदेखि उनले ती गरिब केटासित आफ्नो खाजा बाँडेर खान थाले । 

खाजा बाँडेर खानु परेपछि माओको पेट आधा मात्र भरिने भयो । त्यसैले घर पुग्नासाथ किताब–कलम टेबुलमा राखेर हतारमा भान्छाकोठा पसी जे भेट्यो, खान थाले । वेन खिमेइले दुई–चार दिन छोराको यो व्यवहार नियाल्न थालिन् । छोरामा आएको र अप्रत्यासित व्यवहार देखेर कौतुहलता जाग्यो । बढ्दो उमेरको कारण आफूले पठाएको खाजा अपर्याप्त हुन थालेको अड्कल काटिन् । भोलिपल्टदेखि खाजाको मात्रा बढाइदिइन् । तर माओले स्कुलबाट फर्कनासाथ दौडेर भान्छाकोठा पस्न नछाडेपछि आश्चर्यमा परिन् । खाजा खाएर बाहिर निस्केका माओसँग सोधिन्, ‘बाबु ! के पढाइले तिमीलाई यति भोको बनाउँछ ?’

माओ झूटो बोल्दैनथे । त्यसैले स्कुलमा देखेको र भेटेको त्यो गरिब केटोबारे सविस्तार सुनाए । छोराको उपकारी कामबाट खिमेइ अत्यन्त खुशी बनिन् । र, भनिन्, ‘बाबु, तिमीले राम्रो काम ग¥यौ तर यो कुरा मसित लुकाउनु पर्दैनथ्यो । पहिल्यै भनेको भए म दुवै जनालाई पुग्ने खाजा ठूलो बकसामा राखेर पठाइदिन्थें ।’

यसपछि खिमेइले दोब्बर खाजा पठाउन थालिन् । माओ जीवनको अन्तिम समयमा पनि आफ्नी आमाका यी र यस्ता आत्मीय व्यवहारको तारिफ गरेर बस्थे । 

माओ जुशेङ माओका बुबा माओ यिचाङको मामाका छोरा । उनको परिवार निर्धन थियो । माओकी आमा खिमेइ उनीहरुप्रति सहिष्णु थिइन् । नयाँ वर्षको पर्व चिनियाँहरु धुमधामसित मनाउँछन् । तर, पर्व मनाउन जुशेङहरुसँग केही हुन्नथ्यो । त्यसैले खिमेइले छोरा माओमार्फत चामल र सुँगुरको मासु पठाइदिन्थिन् । माओ त्सेतुङले जुशेङलाई ‘दोस्रो मामा’ भन्थे । दरिद्रताको कारण जुशेङ परिवार आफूसित भएको ७ मु (सवा एक एकड) खेतीयोग्य जमिन बेच्न विवश भयो । खरिदकर्ता अरु कोही थिएनन्, अर्को धनी मामाका छोरा माओ सुन्सेङ थिए । कारोबार सम्पन्न हुनुपूर्व नै आमाछोरा (खिमेइ र माओ) ले जुशेङ परिवारलाई भूमिहीन नबनाउन बिन्तीभाउ गरे । ऋणबाट मुक्त गरिदिन अनुनयविनय गरे तर सुन्सेङले उनीहरुको कुरा सुनेनन् र जग्गा लिए । दुई घनिष्ठ नातेदारहरुबीचको यो संघर्षबाट माओले पाठ सिके । उनको कलिलो दिमागलाई उक्त घटनाले आन्दोलित बनायो । चिनियाँ किसानहरुको लागि जग्गा–जमिन कति महत्वपूर्ण रहेछ भन्ने ज्ञान हासिल भयो ।

सन् १९४९ मा माओकै नेतृत्वमा चीनमा जनवादी जनगणतन्त्र स्थापना भयो । माओ सत्तारुढ पार्टी र सरकारको नेतृत्वमा रहे । लगत्तै उनै जुशेङका छोरा माओ झेलियनलाई बेइजिङ बोलाए । र, भने, ‘पुरानो चिनियाँ समाजमा निजी स्वामित्व भनेको यस्तो चिज हो, जसले दुई दाजुभाइबीचको प्रेमपूर्ण बन्धनलाई समेत बेवास्ता गर्छ । मामा सुन्सेङ र दोस्रो मामा अर्थात् तिम्रो बुबा एउटै रगतका दाजुभाइ हुन् तर जब दोस्रो मामाको अधीनमा भएको जग्गा मामा सुन्सेङले खरिद गरे र उनले आफू धनी हुने सपना देखे । दुई दाजुभाइबीचको आत्मीयतालाई लतारे । हामीले गरेको अनुनय–विनयसम्म पनि सुन्न तयार भएनन् । मैले यसबारे धेरै सोचें र यो निश्कर्षमा पुगें कि यी र यस्ता समस्याको समाधान आमूल परिवर्तनबिना सम्भव छैन । सामाजिक परिवर्तनले मात्र धनी र गरिबको खाल्डोलाई मेटाउनेछ, परिवार, नातेदार, गाउँलेबीच आत्मीयता बढाउनेछ । मैले गरिब किसानहरुको दरिद्रता उन्मूलन गर्ने बाटो खोज्न थालें र आज यो सम्भव देख्दै छु ।’

माओ यिचाङ आफ्नो जेठो छोरो माओत्सेतुङलाई धनी व्यापारी बनाउन चाहन्थे । त्यसैले छोरालाई नजिकै सियाङतान शहरको एउटा ठूलो र प्रतिष्ठित पसलमा बस्ने व्यवस्था मिलाइदिए । प्रशिक्षार्थी व्यापारीको रुपमा उक्त पसलमा काम गर्दा उनको उमेर १७ वर्ष थियो । तर माओ व्यापारी बन्न चाहन्नथे । बाबुको भन्दा भिन्न विचार राख्थे । अध्ययनलाई सुचारु राख्न र जनताको सेवा गर्न चाहन्थे । यिचाङ भने शुरुदेखि नै व्यापारी बनाउनुपर्छ भन्ने आशयले १२ वर्ष नपुगेका छोरालाई खेतीपातीको सम्पूर्ण कुरा र लेखा (हिसाब–किताब) मा निपूण बनाइसकेका थिए । बाबुले यी काममा व्यस्त बनाइदिएको कारण बालक माओले अध्ययनमा समय दिनै पाएनन् । यो कुरालाई लिएर बाबुछोराबीच खटखट भइराख्थ्यो । लोग्ने र छोराबीचको बहस र विवादमा खिमेइ सधैं छोराको पक्षमा उभिन्थिन् । उनले गाउँका ज्येष्ठ नागरिक तथा शिक्षित व्यक्तिमार्फत पतिको विचार परिवर्तन गर्न लगाइन् । छोरालाई थप अध्ययनमा पठाउन सहमत गराइन् । छोरालाई थप पढाउन सहमत भएपछि यिचाङले आवश्यक खर्च पनि दिए । 

सन् १९१० मा १७ वर्षीय माओ अध्ययनार्थ गाउँ छाड्ने तयारीमा लागे । खिमेइले झिटीगुण्टा प्याकिङ गर्न सघाइदिइन् । माओ तङचिया पुगेर मामाको घरमा बसे । तङचिया माओको जन्मस्थान शाओशानबाट ५० माइल टाढा थियो । पछि त्यहाँको तुङशान बोर्डिङ हाइस्कुलमा भर्ना भए । त्यसबेला माओ ६ फुट अग्लो भइसकेका थिए । नयाँ स्कुलमा प्राकृतिक विज्ञान, इतिहास, भूगोल आदिको पढाइ हुन्थ्यो । माओले मन लगाएर अध्ययन गरे । धेरै कुरा सिके । स्कुल भवनभित्र एउटा ठूलो हल थियो । छात्रहरु त्यहीं पढ्थे र सुत्थे । विद्यार्थीहरु धेरै थिए । अधिकांश जमिन्दारका छोरा तर उनको जीवनशैली सामान्य थियो । खद्दरको नीलो कोट र पाइजामा लगाउँथे । त्यसैले अन्य विद्यार्थी उनलाई घृणा गर्थे । तैपनि सादा जीवन मन पराउने केही छात्र उनका साथी बने । तीमध्येका दुई जना त मिल्ने साथी भए । 

माओ स्वअध्ययनमा रुचि राख्थे । पाठ्यपुस्तकबाहेक अन्य पुस्तक पनि पढ्थे । खासगरी दुईवटा पुस्तक पटक–पटक पढे– काइ युको सुधार आन्दोलन र लियाङ चु वाओद्वारा सम्पादिन सिनमिन चुङपाओ (नयाँ जनताको पत्रिका) । पछि काइ यु र लियाङको परमभक्त बने । लियाङ परम्परागत ढंगभन्दा भिन्न शैलीले लेख्थे । माओले लेखनमा त्यही शैली अनुकरण गरे । स्कुलमा बिहान विद्यार्थीको हाजिरी लिने समयमा शिक्षकले सानो मन्तव्य राख्थे । त्यसबेला चीन जापानजस्तो सानो मुलुकबाट पराजित भइसकेको थियो । जापानबाट रुस पनि पराजित । जापानीहरु चिनियाँहरुको मालिक ठान्थे र घमण्डले हिँड्थे । चिनियाँहरु जापानीहरुको उक्त व्यवहारबाट मन दुखाउँथे  । अक्सर शिक्षकले मन्तव्य राख्ने क्रममा विदेशी साम्राज्यवादीहरुप्रति घृणा व्यक्त गर्थे । स्कुलमा जापानमा शिक्षा हासिल गरी फर्केका एकजना शिक्षक पनि थिए । कहिलेकाहीं उनी पनि मन्तव्य राख्थे तर जापानको गुणगान गाउँथे । जापानले गरेको प्रगतिको व्याख्या गर्थे । अन्य विद्यार्थी ती गुरुलाई ‘नक्कली परदेशका राक्षस’ भनेर जिस्क्याउँथे । तर माओ उनका कुरा मन पराउँथे । जापानबाट सिक्नुपर्छ भन्थे । ती शीर्षक संगीत र अंग्रेजी विषय पढाउँथे । माओले आफ्नो आत्मकथामा लेखेका छन्, ‘उनले गाउने गीतमा ‘पहेंलो सागरमा लडाइँ’ शीर्षकको एउटा गीत थियो, जुन प्रिय गीतको बोल मलाई आज पनि सम्झना छ–

चराहरु गुन्गुनाउन थालेछन्, 
कोइली नाच्न थालेछ
वसन्तमा हरियाली खेत कति प्रिय लाग्छ
अनारमा ख्वर्पानीको फूल फुल्न थालेछ
रुखमा कोपिला फुट्न थालेछ,
सम्पूर्ण दृश्य नौलो लाग्न थालेछ ।

माओ लेख्छन्, ‘त्यो समय रुसमाथिको विजयलाई गीतमार्फत गरिएको वर्णनमा म जापानको सौन्दर्य देख्छु । उसको गौरव र शक्तिको महसुस गर्छु । त्यसबेला मलाई थाहा थिएन कि एउटा बर्बर जापान पनि छ भन्ने कुरा, जसलाई वर्तमानमा हामी चिन्दछौं ।’
एकदिन खेलकुदपछि कक्षामा जाने घण्टी बज्यो । माओले साथीको हातमा पुस्तक देखेर सोधे, ‘यो कुन पुस्तक हो ?’

‘संसारका वीर र महापुरुष ।’
‘के म यसलाई पढ्न सक्छु ?’

साथीले पुस्तक दिए । पुस्तकमा जर्ज वासिंगटन, पिटर महान्, एकतेरिना, वेलिंगटन, ग्लैडस्टोन, रुसो, मोन्तेस्कू र अब्राहम लिंकनको जीवनी थियो । माओले उक्त पुस्तक मन लगाएर पढे र फिर्र्ता दिँदै भने, ‘हामीले देशलाई सबल बनाउनु जरुरी छ । हाम्रो अवस्था हिन्दचीन, कोरिया र भारतको जस्तो नबनोस् । चिनियाँ उखान नै छ, पल्टेको रथले अरुलाई सावधान तुल्याउँछ । चीनको दुरावस्था अहिले शुरु भएको होइन । त्यसैले यसलाई सबल बनाउन पनि धेरै समय लाग्छ तर हरेश खानु हुन्न ।’

माओले पुस्तक खोले र आफूले अन्डरलाइन गरेको वाक्य पढेर सुनाए, ‘अमेरिका वासिंगटनको नेतृत्वमा ८ वर्ष लामो संघर्षपछि नै विजयी र स्वतन्त्र भएको रहेछ ।’

(सन्दर्भ : २६ डिसेम्बर माओ जयन्ती)